حجت الاسلام و المسلمین محمدعالم زاده نوری، معاون تهذیب و تربیت حوزه های علمیه در گفت وگو با خبرنگار خبرگزاری حوزه، اظهار کرد: عالم دین وقتی می خواهد به جامعه خدمت کند، طبیعتاً نمی تواند در همه‌ی سنگرها حاضر باشد و همه‌ی مشکلات جهان را به تنهایی حل کند! باید یک سنگر مشخص را به عنوان عرصه‌ی خدمت خود انتخاب کند. آن وقت اگر در زمینه‌ی فلسفه و حکمت اسلامی خدمت کرد، میشود عالم دینی که فیلسوف است؛ اگر در زمینه‌ی اخلاق اسلامی کار کرد، میشود عالم دینی که استاد اخلاق است. در هر زمینه که به شکل تخصصی ورود کرد، میشود عالم دینی که آن تخصص را دارد.
وی ادامه داد: برخی از رشته‌های علمی مانند اخلاق، روان‌شناسی و بسیاری از علوم اجتماعی مثل جامعه‌شناسی، مدیریت، علوم سیاسی، اقتصاد، علوم تربیتی و... هم در حوزه و هم در دانشگاه ارایه میشود. تفاوت حوزه و دانشگاه در این رشته‌ها این است که دانشگاهیان محتوای این علوم را می‌خوانند که از آن به صورت مستقیم بهره گیرند؛ اما حوزویان، عالمان دین هستند نه متخصصان این علوم، و اگر این علوم را می‌خوانند - با توجه به اختلاف مبانی علوم غربی با فرهنگ اسلامی - نمی‌خواهند آن را مستقیم مصرف کنند، بلکه به‌عنوان عالم دین در جهت فهم و ارایه‌ی بهتر معارف اسلامی از آن بهره می‌گیرند.
حجت الاسلام والمسلمین عالم زاده نوری افزود: مثلاً یک دانشجو، روان‌شناسی می‌خواند تا آموخته‌های خود را در یک مرکز مشاوره یا کلینیک روان‌شناسی به‌کار گیرد؛ اما طلبه همین روان‌شناسی را احتمالاً با همان متون می‌خواند نه با هدف اینکه سخن‌گوی نظریات دانشمندان غربی باشد؛ بلکه به این غرض که با فضای عمومی روان‌شناسی و موضوعات و مکاتب آن آشنا شود و بتواند در راه تولید و به‌کارگیری روان‌شناسی اسلامی نقشی ایفا کند؛ یعنی طلبه اصالتاً به دنبال علم دین است و در نهایت پس از تحصیل در حوزه‌ی علمیه، «عالم دین» خواهد شد، اما از آنجا که عرصه‌ی موضوعات دینی، بسیار گسترده، عمیق و فراتر از عمر متوسط آدمیان است، عالم دین در مرحله‌ی خدمت، توان خود را در یک حوزه‌ی تخصصی متمرکز می‌کند.
استاد حوزه علمیه قم اظهارکرد: لذا خروجی حوزه در این علوم کسی است که ابتدا عالم دین است و در مرتبه‌ی بعد به این موضوعات اشراف و احاطه یافته تا سخن دین را در آن کشف و عرضه کند. پس تخصص اصلی طلبه، علوم دینی و قدرت بهره‌گیری از قرآن و حدیث است و علوم اجتماعی، حوزه‌ی مطالعات جانبی اوست که تنها یک پنجره‌ی ارتباطی با موضوعات جدید برای او پدید می‌آورد. خلاصه اینکه حوزویان به‌عنوان وارثان انبیا، موظف به تفقه هستند. تفقه یعنی فهم عمیق و کامل معارف اسلامی «لِیَتَفَقَّهُوا فِی اَلدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ».(سوره مبارکه توبه، آیه ۱۲۲) حوزویان باید اسلام‌شناس و متفقه در دین خدا باشند.
فهم جامع دین و نگاه کلان به آن، ضرورت اسلام‌شناس بودن
حجت الاسلام والمسلمین عالم زاده نوری با بیان اینکه «شناخت دین خدا شرایطی دارد»، گفت: کسی میتواند ادعای اسلامشناسی کند که دین را به‌صورت جامع، یکپارچه و منظومه‌ای بشناسد؛ نه اینکه تنها پاره هایی از دین را به‌صورت تصاویر ازهم‌گسیخته دیده باشد. این شناخت گسیخته، دین‌شناسی نیست. این صورت ناموزون همان حکایت فیلِ در تاریکی است، کسی که به‌پای فیل دست زده است، فیل را چیزی شبیه ستون می‌داند؛ اما کمی نرم‌تر! کسی که گوش فیل را لمس کرده است، فیل را به چیزی شبیه بادبزن تشبیه می‌کند؛ اما کمی بزرگ‌تر! و کسی که به خرطوم فیل دست زده است فیل را چیزی شبیه ناودان می‌داند اما کمی نازک‌تر! هیچ یک از اینها فیل‌شناس نیستند.
وی ادامه داد: این مسئله ناشی از این است که یک نگاه یک‌پارچه‌ی از بالا به مجموعه‌ی اندام فیل نشده است، بلکه در آن تاریکی، تنها بخشهایی دیده شده است. فرض کنید از یک فیلم سینماییِ یک‌ساعته، صد عکس تهیه کنند و به کسی نشان دهند، این فرد فیلم را ندیده است و بر داستان آن اشراف ندارد؛ اما اگر بخش‌های مهم فیلم را انتخاب کنند و بر اساس سیر داستان به او نشان دهند آگاهی او از داستان قابل اعتمادتر است.
ویژگی‌های نظام اندیشه /نظام اندیشه‌ی اسلامی نگاه کلان به اسلام است
استاد حوزه علمیه قم بیان داشت: در نگاه کلان، نقاط کلیدی و نقاط عطف یک شئ تبیین میشود چنانکه به یک نمودار نگاه میکنیم و نقاط عطف آن را به سرعت تشخیص می‌دهیم. در نگاه کلان روابط کل را با اطرافش به دست می‌آوریم. بخش‌های کلیدی یک کل روشن میشود، نسبت و تناسب آن تبیین می‌گردد. جایگاه امور معلوم میشود و توجه به روابط و نسبت‌های مهم میشود. شناخت دین با این ویژگی‌ها غیر از شناخت اجزا و فروع آن است. در این رویکرد تک‌تک آیات یا روایات کافی نیست، بلکه باید جمع آنها را در نظر گرفت.
وی افزود: ویژگی دیگر نظام اندیشه هماهنگی و انسجام است. «طرح اسلام به صورت مسلکی اجتماعی و دارای اصولی منسجم و یک آهنگ و ناظر به زندگی جمعی انسان‌ها، یکی از فوری‌ترین ضرورت‌های تفکر مذهبی است».(سید علی خامنه‌ای؛ طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن؛ مقدمه) ما در صورتی به هدف تحصیلات حوزوی میرسیم که یک نگاه کلان یکپارچه به مجموعه‌ی تعالیم دینی داشته باشیم. این نگاه باید تصویری موزون، هماهنگ، متناسب، متوازن و به تعبیر زیبای رهبر معظم انقلاب در مقدمه‌ی کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن»، متماسک و متحدالأجزا باشد. اگر این تصویر، ناموزون و نامتناسب شد، درک ما از تعالیم دینی، درک درستی نیست؛ یعنی اسلام‌شناس نشده‌ایم؛ چون تصویری است که یا بعضی از اجزایش دیده نشده اند؛ یعنی شیر بی‌یال و سر و اِشکم میشود. یا بعضی از اجزا به‌درستی در جایگاه خود قرار نگرفته اند یا حتی اگر همه ی اجزا دیده شده، شبکه‌ی مناسبات و تَرابُط بین اجزا، خوب فهم نشده است و فهم ما فهم کاریکاتوری است که در این صورت هم اسلام شناس نیستیم.
معاون تهذیب و تربیت حوزه های علمیه ادامه داد: این دین‌شناسی جامع و منظومه‌وار حد نصاب طلبگی است؛ یعنی بدون آن طلبه به واقع طلبه نیست. به بیان دیگر اگر کسی در حوزه مجتهد نشود اشکال ندارد؛ ولی اگر با وجود امکانات فراوان، دین‌شناس نباشد پذیرفته نیست. امروزه برای انجام هر خدمتی و ایفای هر نقشی در عالم طلبگی به دین‌شناسی نیاز است. از این رو چه کسی بخواهد مجتهد شود و چه نخواهد، ضروری است این نگاه کلان یکپارچه را به معارف دینی داشته باشد. نسبت بین این اسلامشناسی با اجتهاد نیز عموم و خصوص من وجه است؛ یعنی به دست آوردن این تصویر جامع از دین، ممکن است به‌شکل اجتهادی باشد یا به شکل تقلیدی یعنی با اعتماد به اسلام‌شناسانی که این تلاش را کرده‌اند صورت گیرد. مثلا شخصی با مطالعه‌ی آثار اندیشمندان بزرگ اسلامی اسلام‌شناس شود.
وی ادامه داد: نه هر اسلامشناسی مجتهد است و نه هر مجتهدی الزاما اسلام‌شناس است؛ زیرا مجتهد کسی است که توان استنباط و دریافت دین را از منابع معتبر داراست. ممکن است چنین مجتهدی فرصت یا دغدغه‌ی استنباط منظومه‌ی کامل معارف دینی را نداشته باشد یا این تلاش را آغاز کرده ولی هنوز به نهایت آن نرسیده باشد یا توان استنباطش را فقط خرج گوشه‌ای از معارف دین کرده باشد، به هر حال هنوز اسلام‌شناس نشده است. (تفصیل این بحث را در کتاب راه و رسم طلبگی؛ دفتر پنجم ملاحظه کنید.)
حجت الاسلام و المسلمین عالم زاده نوری بیان داشت: نگرش اتمی و فهم جزیره‌ای یعنی جزء‌نگری و بی بهره بودن از نگاه جامع، آسیبی است که حضرت امام نیز نسبت به آن هشدار می‌دادند: «یک فاجعه‌ای برای اسلام از اول تا حالا بوده، و آن فاجعه اینکه اسلام را نشناخته‌اند. کسانی که بحث از اسلام کردند، چه در سابق و چه در لاحِق، اینها اسلام را با همه‌ی ابعادش نشناختند. هر کسی یک بُعدی از ابعاد اسلام را در آن نظر کرده است».(صحیفه امام، ج ۴، ص ۶)
استاد حوزه علمیه قم با اشاره به بیانی از رهبر معظم انقلاب گفت: مقام معظم رهبری در مقدمه‌ی کتاب طرح کلی پس از بیان ضرورت «طرح و نقشۀ یک آیین متحدالاجزا و متماسک که نسبت آن با مکتب‌ها و آیین‌های دیگر مشخص باشد» به همین موضوع اشاره کرده‌اند: «[باید] مسائل فکری اسلام، به صورت پیوسته و به عنوان اجزای یک واحد، مورد مطالعه قرار گیرد و هر یک به لحاظ آنکه جزئی از مجموعۀ دین و عنصری از این مرکب و استوانه‌ای در این بنای استوار است و با دیگر اجزا و عناصر، هم‌آهنگ و مرتبط است ـ و نه جدا و بی‌ارتباط با دیگر اجزا - بررسی شود تا مجموعاً از شناخت این اصول، طرح کلی و همه جانبه‌ای از دین، به صورت یک ایدئولوژی کامل و بی‌ابهام و دارای ابعادی متناسب با زندگی چندبُعدی انسان، استنتاج شود».
وی خاطرنشان کرد: شهید مطهری در این باره می‌فرمایند: «کسی که میخواهد پیامی را به جامعه برساند باید خودش با ماهیت آن پیام آشنا باشد. باید فهمیده باشد که هدف این مکتب چیست؟ اصول و پایه های این مکتب چیست و راه این مکتب چیست و به کجا میرسد. اخلاق، اقتصاد و سیاست این مکتب چیست؟ …. از اینجا معلوم میشود که برای یک نفر مبلغ تا چه اندازه وسعت اطلاعات علمی و شناخت اسلام آن هم به صورت یک مکتب لازم است. اسلام خودش یک مکتب است، یک اندام است. یک مجموعه‌ی هماهنگ است. یعنی اگر تک‌تک شناختی، فایده ندارد. باید همه را در آن اندام و ترکیبی که وجود دارد بشناسی. ارزیابی ما درباره‌ی مسائل اسلامی باید درست باشد. برای یک اندام، یک عضو به تنهایی ارزش ندارد. در اندام انسان دست، پا و غیره هر کدام یک عضو هستند، ولی آیا ارزش این اعضا در این اندام، با اینکه همه لازم و واجب هستند، یک جور است؟ آیا اگر لازم شد، یک عضو را فدای عضو دیگر کنیم، کدام عضو را فدا میکنیم؟ آیا اگر لازم شد، قلب را فدای دست میکنیم؟ اسلام هم همین طور است.»(مجموعه آثار، ج ۱۷، ص: ۴۱۵)
سه برنامه برای انتقال منظومه فکری اسلامی به طلاب
معاونت تهذیب و تربیت حوزه‌های علمیه برای انتقال منظومه فکری اسلامی به طلاب و تامین این نیاز ضروری و فوری سه برنامه را بیان کرد و گفت: «برنامه مطالعاتی آثار شهید مطهری»، «طرح ولایت؛ اندیشه‌های بنیادین اسلامی» و «طرح نظام جامع اندیشه اسلامی بر پایه آثار متفکران بزرگ انقلاب اسلامی» از جمله این ضروریات می باشد.
حجت الاسلام و المسلمین عالم زاده نوری با اشاره به اهداف اصلی چنین برنامه‌ای گفت: «ارائه نظام صحیح تفکر دینی و دستیابی به معرفت دینی»، «آشناسازی، تعمیق و تحکیم مبانی اندیشه اسلامی»، «نقد اندیشه‌های باطل، انحرافی و معارض با مبانی اندیشه اسلامی»، «تربیت نیروهای طراز انقلاب اسلامی»، «تأثیرگذاری فرهنگی و عقیدتی در مراکز علمی و فرهنگی» و «گسـترش اعتقـاد نظـری و التـزام عملـی بـه ولایت فقیـه بـر اسـاس مبانـی اندیشــه اسلامی» از جمله مهم‌ترین اهداف و دستاوردهای این برنامه می باشد.
معاونت تهذیب و تربیت حوزه های علمیه در بخش دیگری از گفت وگوی خود با بیان اینکه «اجرای این طرح‌ها به تحقق حوزه انقلابی» کمک خواهد کرد، افزود: با توجه به حجم ثبت نام کنندگان در این دوره، قطعا متقاضیان جهت شرکت در دوره، مورد گزینش قرار خواهند گرفت، لذا طلاب پایه ۳ به بالا در مدارس علمیه بلند مدت و طلابی که ۵۰ واحد آموزشی در مدارس علمیه سفیران هدایت گذرانده، می توانند از تاریخ ۲۰ تیر تا ۱۰ خرداد با مراجعه به سامانه پیشخوان حوزه علمیه به آدرس http://login.ismc.ir در این دوره ثبت نام کنند.
لازم به ذکر است: این دوره از ۱ تا ۳۰ تیر ۱۴۰۰، به مدت ۳۰ روز در مشهد مقدس برگزار خواهد شد.
گفت وگو از: اکبر پوست چیان
